Żydzi mieszkali w Przemyślu od XI stulecia. Począwszy od I rozbioru Polski w 1772r. liczba ludności żydowskiej Przemyśla ulegała systematycznemu wzrostowi. W 1857r. Żydzi w liczbie ok. 4180 osób, stanowili 40% mieszkańców miasta, stając się najliczniejszą grupą narodowościową Przemyśla. [1]

W XIX wieku Wasilij Kielsijew przybysz z Rosji napisał tak o naszym mieście: „Żydzi, Żydzi, Żydzi – gdzie bym się nie odwrócił, jestem w królestwie Żydów. Pewnie tutaj wszystko tak się układa, że bez Żydów nie da się uczynić ani kroku”. [2] Środowisko żydowskie Przemyśla było bardzo zróżnicowane. „Wśród przemyskiej społeczności żydowskiej zdecydowanie dominowali ortodoksi oraz poszerzający swe wpływy chasydzi, zwolennicy cadyków z Błażowej, Sadogóry a także cadyka z Bełza, którzy w 1884 roku założyli tu oddział organizacji „Machsika Hadas” („Wzmocnienie Religii”) działający do II Wojny Światowej.”[2a]

Jeszcze szybciej niż liczebność Żydów w Przemyślu, rosła ich siła ekonomiczna i gospodarcza w mieście. Związane to było z faktem, że większość przemyskich zakładów rzemieślniczych i przemysłowych należała do Żydów. Popyt na ich wyroby i usługi, związany z budową wokół Przemyśla umocnień fortecznych powodował szybkie bogacenie się tej warstwy ludności. W 1914r. ok. 35% wszystkich nieruchomości w mieście należała do Żydów, wliczając w to nieruchomości komunalne i należące do wojska. latach 1918-1939 liczebność Żydów w Przemyślu wahała się w granicach 17.400 w 1931r. do 19.400 w 1939r. co stanowiło 34-38% mieszkańców miasta.[3]

Widok na układ kamienic w dzielnicy Żydowskiej z lotu ptaka

zmiasto

Od strony Sanu

zm4

Z Kamiennego Mostu

jag5

Szoa, czyli planowe ludobójstwo dokonane przez hitlerowców w Europie przyniosło zagładę 90 % polskich Żydów. Wydarzenia z marca 1968 roku spowodowały, że Polskę opuściło ok. 30 tys. osób [4]. Jednak mimo wszystko, jak napisał L.B. Sherwin, rabin z Chicago: „Polska jest krajem żydowskich pamiątek, krajem żydowskich cmentarzy, krajem trwałych świadectw tego, że duch ludzki jest zdolny pokonać rozpacz, przezwyciężyć absurdy i żywić nadzieję. [5]

W krajobrazie wielu polskich miast wciąż widnieją sylwety bożnic. Często stanowią one kompletną ruinę, prawie żadna z nich nie służy już celom modlitewnym, lecz swą charakterystyczną architekturą przypominają o dawnych mieszkańcach. W Przemyślu śladu po starej synagodze już nie ma. Szesnastowieczna synagoga mieściła się przy ul. Jagiellońskiej 33, na obecnym placu Berka Joselewicza. Jak pisze M. Gosztyła był ona najokazalszym budynkiem w dzielnicy Żydowskiej. Wybudowana została w 1594 r. w oparciu o obowiązujące reguły prawne. Wcześniej, bo przez okres co najmniej 20 lat, Żydzi utrzymywali drewnianą synagogę. W 1910 roku poddano ją restauracji pod kierunkiem arch. Tadeusza Mokłowskiego ze Lwowa. W trakcie prac synagoga otrzymała od strony ul. Jagiellońskiej renesansową attykę. [6]

Wygląd od strony ul.Jagiellońskiej

    13

Wnętrze świątyni

9767wsbw

Kiedyś środkiem naszego miasta był plac – targowica, przy którym skupione były najważniejsze budowle. To miejsce centralne zaakcentowane było właśnie przez renesansową synagogę, która spełniała najistotniejsze funkcje dla mieszkańców. Stara Synagoga składała się z trzech świątyń: Głównej Synagogi, Małej Synagogi i Bethamedrosza Małego. Wszystkie one mieściły się w jednym budynku, jednak do każdej prowadziło osobne wejście.

dziedziniec

Na zdjęciu poniżej widać stoiska handlowe oraz widok na świątynię od strony obecnej ul.Ratuszowej.

1277

Stoiska handlowe                          Świątynia od ul.Ratuszowej

Stara Synagoga skupiała głównie najbardziej konserwatywną, ortodoksyjną część społeczności żydowskiej. Obiekt wpisany został w 1934 roku do rejestru zabytków.

W okresie II wojny światowej świątynia jeszcze istniała. Zdjęcie z roku 1944 świadczy o tym , iż przed świątynią  kwitł handel.

33

W wyniku działań wojennych jednakże budynek uległ zniszczeniu.

44

Na początku lat 50-tych stały puste ściany świątyni.

Ruiny budowli rozebrano w 1956 roku wbrew decyzji konserwatora zabytków. Generalny zarząd muzeów i ochrony zabytków chciał obiekt ten odbudować, niestety ówczesne władze zdecydowały inaczej. Na zdjęciu poniżej uwidoczniono jej rozbiórkę. [5]

16

W swojej pracy dyplomowej p. Miłosz Kręt przedstawił ciekawy sposób zagospodarowania przestrzennego śródmieścia Przemyśla z wykorzystaniem zaawansowanych aplikacji graficznych, który stanowi propozycję odtworzenia dawnej dzielnicy żydowskiej w Przemyślu. Na rycinie 3.1c przedstawiającej historyczną mapę katastralną odtworzył on miejsce gdzie znajdowała się również i Stara Synagoga (Stara Synagoga (nr 6) i  Zespół kamienic przy Starej Synagodze (nr 7) .

zespół

W dalszej części swojej pracy autor przedstawia nowoczesne zobrazowanie graficzne zabudowy niegdyś istniejącej oraz granice obiektów Żydowskich.

rek43

W ciekawy sposób przedstawia on projekt współczesnej aranżacji przestrzennej dawnej Dzielnicy Żydowskiej w Przemyślu.[6]

5

Wiele młodych osób z pewnością nie wie o tym jak wiele zmieniło się w naszym mieście i ile cennych obiektów uległo zniszczeniu. W artykule tym chcieliśmy odsłonić chociaż część historii związanej ze społecznością Żydowską i pokazać, że istnieją projekty, pomysły na to aby dokonać rekonstrukcji tak ważnej części Przemyśla.

Jeżeli są Państwo zainteresowani wycieczką z przewodnikiem po dawnej Dzielnicy Żydowskiej zapraszamy do kontaktu z biurem.

BIBLIOGRAFIA

[1]http://wojnawp.republika.pl/zydzi/z1a.html

[2]Wierzbieniec W. ,1998, Przemiany w społeczności żydowskiej Przemyśla w okresie autonomii

Galicji. Próba oceny, [w:] Studia Judaica 1: 1998 nr 2, Kraków, s. 205.

[2a] Wierzbieniec, 1998, s. 210.

[3]http://wojnawp.republika.pl/zydzi/z1a.html

[2] [Cała A., Węgrzynek H., Zalewska G., 2000, Historia i kultura Żydów polskich, Warszawa, s. 239.

[3] Sherwin B.L., 1995, Duchowe dziedzictwo Żydów polskich, Warszawa, s. 55

[4] M. Gosztyła. Krajobraz wielokulturowy Przemyśla, Wiadomości Konserwatorskie 16/2004, s. 12.

[5] Małkowska-Bieniek E., Muzeum Historii Żydów Polskich , Polskie judaika jako magnes turystyczny, Nr 4/2009, Kwiecień 2009, s. 29.

[6]M.Kręt, Wizualizacja i propozycja odtworzenia dawnej dzielnicy żydowskiej w Przemyślu.